Alergie pokarmowe u dziecka - jakie objawy powinny nas zaniepokoić?

Jeżeli jesteśmy uczuleni na dany składnik diety, jego zjedzenie będzie powodować nieprawidłową reakcję systemu odpornościowego – organizm będzie starał się walczyć z zagrożeniem, co może mieć różne skutki, czasem niebezpieczne dla zdrowia. Ale czasem objawy są bardzo łagodne – ich jednak również nie należy lekceważyć. Jakie symptomy mogą świadczyć o alergii? I jak postępować, kiedy wykryjemy alergię pokarmową u dziecka?

Co to jest alergia pokarmowa?

Szacuje się, że na alergie pokarmowe cierpi 5–8 % dzieci, a schorzenie to staje się coraz bardziej powszechne. Z alergią pokarmową mamy do czynienia wtedy, gdy system odpornościowy zamiast ignorować nieszkodliwe białka, wszczyna reakcję, która prowadzi do uwolnienia substancji chemicznej o nazwie histamina. Jest to substancja powodująca klasyczne objawy alergii: pokrzywkę, świąd lub obrzęk. Może też powodować reakcje o cięższym przebiegu, np. wstrząs anafilaktyczny.

Warto wiedzieć, że alergia pokarmowa u dziecka może pojawić się nawet wtedy, gdy nikt w rodzinie na nią nie choruje, dlatego dobrze jest poznać objawy tego schorzenia, by szybko reagować. I choć nie można uchronić dziecka przed wystąpieniem alergii pokarmowej, można postarać się zminimalizować ryzyko jej wystąpienia.

Czy moje dziecko ma alergię pokarmową?

Każda alergia daje objawy, ale niektóre z nich występują natychmiast (np. po zjedzeniu pokarmu, którego organizm nie toleruje), a niektóre możemy zaobserwować dopiero po pewnym czasie.

Objawy alergii pokarmowej:

Objawy alergii pokarmowej mają najczęściej łagodne lub umiarkowane nasilenie, zwykle dotyczą skóry, układu pokarmowego i oddechowego.  

Objawy skórne: rumień na twarzy, swędząca wysypka na policzkach, wokół ust lub oczu, wysypka na całym ciele – charakterystyczne miejsca to zgięcia łokci lub pod kolanami. Skóra może być szorstka, popękana, łuszcząca się, przez co dziecko odczuwa ból i świąd, a drapanie dodatkowo nasila dolegliwości. Te objawy określa się mianem atopowego zapalenia skóry, a czasem, w przypadku niemowląt, skazą białkową. Może także wystąpić pokrzywka, obrzęk warg, okolicy oczu lub całej twarzy.

Objawy ze strony układu pokarmowego: ból brzucha (często tzw. kurczowy), wymioty lub ulewania  (refluks żołądkowo-przełykowy), luźne stolce lub biegunki, czasem zaparcia. Maluchy są niespokojne, płaczą po posiłkach, zdarza się, że starsze dzieci, bojąc się bólu brzucha, odmawiają jedzenia. U części małych pacjentów można też stwierdzić zbyt powolny przyrost ciężaru ciała.

Objawy ze strony układu oddechowego: katar i zatkany nos, sapka, kichanie, kaszel, nawracające infekcje dróg oddechowych, duszność, świszczący oddech.

Do ciężkich lub natychmiastowych objawów zagrażających życiu (wstrząs anafilaktyczny) zaliczyć należy:

– świszczący oddech lub ucisk w klatce piersiowej podobny do ciężkiego ataku astmy,

– obrzęk języka i gardła ograniczający drogi oddechowe; może to powodować głośne oddychanie (szczególnie podczas wdechu), kaszel lub zmianę barwy głosu,

– nagły spadek ciśnienia krwi prowadzący do wstrząsu,

– zawroty głowy, dezorientację, zapaść, utratę przytomności.

W przypadku wystąpienia któregokolwiek z powyższych objawów należy natychmiast zapewnić dziecku opiekę lekarską – wzywamy karetkę pogotowia lub sami zawozimy dziecko do szpitala.

Objawy opóźnionej alergii pokarmowej:

Objawy alergii mogą ujawnić się bezpośrednio po spożyciu, ale mogą także wystąpić w ciągu kilku/kilkunastu godzin, a nawet kilku tygodni po wprowadzeniu uczulającego pokarmu. Obserwujmy więc nasze dzieci, jeśli dostają do jedzenia nowe produkty.  

Jeżeli uważamy, że nasza pociecha reaguje alergicznie na którykolwiek artykuł spożywczy czy potrawę, koniecznie zasięgnijmy porady medycznej, żeby nie wywołać ciężkiej reakcji alergicznej, która może zagrażać życiu.

Nie ulegajmy pokusie eksperymentowania poprzez usuwanie z diety głównych pokarmów, takich jak mleko, ponieważ może to doprowadzić do niedoborów pokarmowych.  Zdecydowanie warto najpierw porozmawiać z pielęgniarką środowiskową lub lekarzem rodzinnym, który może skierować nas do dietetyka.

Jak zdiagnozować alergię u dziecka?

Jeżeli pediatra podejrzewa, że nasza pociecha może mieć alergię pokarmową, skieruje nas do alergologa. Specjalista, po przeprowadzonym wywiadzie lekarskim, zleci badania krwi i testy skórne, które mają na celu sprawdzenie, czy kontakt z alergenem (zwykle jest to ekstrakt w płynie) spowoduje reakcję na skórze dziecka.

Bardzo ważnym badaniem jest próba prowokacyjna polegająca na podaniu uczulającego pokarmu i obserwacji reakcji organizmu. Próbę wykonuje się w warunkach szpitalnych, aby w razie wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego natychmiast udzielić dziecku odpowiedniej pomocy. 

Jak radzić sobie z alergią pokarmową mojego dziecka?

Występowanie alergii pokarmowych u dzieci i niemowląt jest stresujące nie tylko dla rodziców, ale także dla malucha. Istnieją trzy kluczowe kwestie, które należy wziąć pod uwagę, jeśli chodzi o radzenie sobie z alergią pokarmową:

– zidentyfikowanie i unikanie przyczyny (jeśli to możliwe),

– nauka rozpoznawania objawów reakcji alergicznej,

– wiedza na temat tego, co zrobić, jeśli reakcja się powtórzy.

Co robić w przypadku wystąpienia reakcji alergicznej?

Nawet jeśli dbasz o to, by wyeliminować z diety dziecka uczulające pokarmy, może ono spożyć alergen nieświadomie. Dlatego, podczas wizyty u lekarza, dobrze poprosić o instrukcję jak radzić sobie z objawami reakcji alergicznej.

Jeżeli po przypadkowym spożyciu alergenu wystąpi łagodna reakcja ograniczająca się do świądu skóry, wysypki lub niewielkiego obrzęku warg, najczęściej wystarczy podać dziecku lek przeciwhistaminowy (lekarz zaleci odpowiednią dawkę) oraz, być może, glikokortykosteroid. Kiedy jednak wystąpi reakcja ciężka, taka jak wstrząs anafilaktyczny, trzeba natychmiast podać domięśniowo adrenalinę (zastrzyk w udo) i wezwać pogotowie. Jeśli dziecko dodatkowo wymiotuje, pamiętajmy, by ułożyć je na boku.

W sytuacji, gdy uczulenie wiąże się z zagrożeniem reakcją anafilaktyczną, zawsze powinniśmy mieć przy sobie autostrzykawkę z adrenaliną. Przechowujmy ją w takim miejscu, żeby w razie potrzeby była natychmiast dostępna. Pamiętajmy, aby przechowywany preparat zawsze miał aktualną datę ważności. Przeszkolenie jak postępować w przypadku zagrożenia życia po kontakcie z alergenem powinni przejść nie tylko rodzice, ale również pozostali opiekunowie dziecka, a także nauczyciele w szkole.

Czynniki zmniejszające ryzyko wystąpienia alergii u dzieci

Do alergii pokarmowej u dziecka może przyczynić się palenie papierosów przez matkę w okresie ciąży, więc rezygnacja z używek automatycznie zmniejsza ryzyko jej wystąpienia. Także karmienie niemowlaka piersią zmniejsza ryzyko alergii pokarmowej, ponieważ mleko matki zawiera stosunkowo niewiele alergenów. Najlepiej, by dziecko było karmione piersią co najmniej do 6 miesiąca życia, a później, gdy zaczynamy wprowadzać inne pokarmy, pamiętajmy o podawaniu ich pojedynczo i stopniowo – wskazane są minimum trzydniowe przerwy między jednym nowym pokarmem a następnym. Dzięki takiemu postępowaniu łatwiej będziemy mogli zauważyć, czy reakcja dziecka na konkretny produkt jest prawidłowa, czy nie. Gdy dziecko przejdzie pomyślnie próby wprowadzania poszczególnych pokarmów, można zacząć je mieszać, aby zwiększyć różnorodność potraw i przyjemność z ich jedzenia. Pomocne może być prowadzenie dzienniczka potraw i symptomów, aby zidentyfikować żywność, która mogła wywołać niepożądaną reakcję. Najpóźniej w wieku 12 miesięcy dziecko powinno dostać do spróbowania wszystkie główne alergenne pokarmy.

Produkty, które uczulają najczęściej

Małe dzieci są najczęściej uczulone na produkty pochodzenia zwierzęcego, a starsze i dorośli częściej uczulają się na produkty roślinne.

Do produktów, na które musimy specjalnie uważać, zaliczamy mleko, jajka, ryby i owoce morza,  pszenicę, orzechy,  kakao i czekoladę, owoce cytrusowe, truskawki.

Nie wprowadzajmy żadnego z tych pokarmów, zanim niemowlę nie ukończy 6 miesiąca życia!

Alergia na orzeszki ziemne u dzieci

Wiele dzieci wyrasta z alergii na mleko lub jajka, ale uczulenie na orzeszki ziemne pozostaje zwykle przez całe życie. Orzeszki ziemne są bardzo silnymi alergenami mogącymi nawet w bardzo małych ilościach wywołać wstrząs anafilaktyczny.  Alergie na orzechy, migdały i niektóre nasiona dotyka ok 1-2 proc. ludzi.

Unikajmy podawania dziecku orzeszków ziemnych i żywności je zawierającej przed ukończeniem przez malucha 6 miesięcy. Produkty posiadające ten składnik to masło orzechowe i niektóre przekąski (np. czekoladowe batony, ciastka, herbatniki).

Czytajmy bardzo dokładnie etykiety na artykułach spożywczych i unikajmy podawania produktów, co do których nie ma pewności, czy zawierają orzeszki ziemne.

Warto wiedzieć, że u dziecka występuje większe ryzyko rozwoju alergii na orzeszki ziemne, jeśli już cierpi na jakąś alergię  (np. egzemę lub zdiagnozowaną alergię pokarmową)  lub jeśli w najbliższej rodzinie – matka, ojciec lub rodzeństwo - pojawiły się przypadki alergii (np. astma o podłożu alergicznym, egzema lub katar sienny). W takim przypadku warto porozmawiać z lekarzem rodzinnym jeszcze zanim po raz pierwszy podamy dziecku orzeszki ziemne lub żywność, która je zawiera.

Nie ma jednak przeciwskazań, by jeść orzeszki ziemne lub pokarmy je zawierające (np. masło orzechowe) podczas karmienia piersią. Oczywiście pod warunkiem, że matka sama nie jest na nie uczulona lub nie są przeciwwskazane z innych powodów.

Sztuczne dodatki do żywności a alergia u dzieci

Dzisiejsze artykuły żywnościowe zawierają wiele chemicznych dodatków, takich jak barwniki, konserwanty czy preparaty nadające odpowiednią teksturę i ułatwiające konsumpcję (np. siarczany, glutaminian sodu). Wszystkie te dodatki, zanim zostaną użyte w produkcji, przechodzą rygorystyczne testy bezpieczeństwa, jednak u niektórych osób wciąż mogą one wywoływać reakcje niepożądane. Dlatego warto sprawdzać etykiety na artykułach żywnościowych i zwracać szczególną uwagę na wszelkie składniki oznaczone literą „E”, czyli określone jako konserwant. Pamiętajmy jednak, że alergie na naturalne pokarmy, takie jak mleko lub soja, są znacznie częstsze niż niepożądane reakcje występujące po spożyciu dodatków służących do konserwowania żywności.

Alergia a nietolerancja pokarmowa

Dość często alergia mylona jest z nietolerancją pokarmową. Nietolerancja pokarmowa nie ma jednak nic wspólnego z nieprawidłowo działającym systemem immunologicznym. Jej przyczyna jest inna – powoduje ją brak lub niedobór konkretnego enzymu trawiennego, który sprawia, że organizm nie jest w stanie przyswoić pewnych składników. Do najpopularniejszych nietolerancji pokarmowych zaliczyć należy brak tolerancji laktozy, występujący, gdy jelito cienkie nie produkuje wystarczającej ilości laktazy – enzymu niezbędnego do trawienia tego cukru mleka. Często występuje też nietolerancja alkoholu, fruktozy czy glutenu (celiakia).

U dzieci z nietolerancją pokarmową  nie należy liczyć na ustąpienie objawów wraz z wiekiem dziecka. Z diety należy  usunąć, a czasem tylko ograniczyć, spożycie tych składników, których organizm nie toleruje (nie dotyczy to dzieci z celiakią – u nich należy na całe życie bezwzględnie wykluczyć gluten z pożywienia).

Oprac. Anna Dobiecka

Konsultacja specjalistyczna: dr n. med. Małgorzata Kwiatkowska, pediatra